Ziołoterapia w cukrzycy

Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) cukrzyca typu 2 jest jedną z najgroźniejszych chorób cywilizacyjnych. Około 422 milionów ludzi na całym świecie choruje na cukrzycę, a aż 1,6 miliona zgonów rocznie jest bezpośrednim następstwem tego schorzenia i towarzyszących mu powikłań.

Dlatego też nieustannie podkreśla się znaczenie działań profilaktycznych, których celem jest zwrócenie uwagi na prawidłową dietę, a także stosowanie różnego rodzaju suplementów i roślin leczniczych, które obok konwencjonalnej terapii mogą pomóc kontrolować poziom cukru we krwi. Przyjrzyjmy się zatem, jakie zioła wykazują szczególnie wysoki potencjał, jeśli chodzi o profilaktykę cukrzycy, a także wspomaganie jej leczenia.

Kilka słów na temat cukrzycy

W cukrzycy typu 2 – bo o takiej mówimy – czynniki genetyczne lub związane ze stylem życia powodują zmniejszenie zdolności organizmu do skutecznego metabolizowania glukozy. Może to oznaczać, że organizm przestaje wytwarzać wystarczającą ilość insuliny lub że komórki stają się bardziej odporne na jej działanie, a w krwiobiegu zaczyna gromadzić się zbyt dużo glukozy. Jeśli wysoki poziom glukozy we krwi utrzymuje się przez dłuższy czas, może dochodzić do uszkodzenia wielu narządów: oczu, serca, nerek, a także nerwów i naczyń krwionośnych. Dzieje się tak, ponieważ w cukrzycy mogą następować zaburzenia czynności śródbłonka – tkanki wyścielającej naczynia krwionośne, co wpływa na zwiększenie jej przepuszczalności i gromadzenie się w ścianie naczyń krwionośnych związków cukrowych. Ma to bezpośredni wpływ na zaburzenia w odżywianiu i ukrwieniu poszczególnych tkanek i narządów.

Medycyna oczywiście dysponuje różnymi lekami o działaniu przeciwcukrzycowym. Nie zmienia to jednak faktu, że w myśl zasady: „lepiej zapobiegać, niż leczyć”, nieustannie poszukuje się środków o działaniu prewencyjnym zapobiegającym rozwojowi tego schorzenia. Dziś już bardzo dobrze wiemy, że niebagatelne znaczenie ma tutaj dieta i szeroko pojęty styl życia. Szczególnie użyteczne mogą być też rośliny lecznicze.

Fitoterapia cukrzycy

Zioła od bardzo dawna wykorzystywane są w leczeniu i zapobieganiu cukrzycy. Spora liczba surowców roślinnych ma zdolność regulacji poziomu cukru we krwi. Dane literaturowe podają, że ponad 200 gatunków roślin ma właściwości przeciwcukrzycowe, które zostały ocenione głównie w testach przesiewowych bez szczegółowego poszukiwania dokładnego sposobu działania. Zanim pojawiły się leki syntetyczne, to właśnie rośliny pełniły funkcję podstawowych środków wykorzystywanych w leczeniu tego schorzenia. Co ciekawe, jeden z popularniejszych obecnie leków przeciwcukrzycowych – metformina – swoje istnienie zawdzięcza właśnie związkom pochodzenia roślinnego, od których wzięła początek.

Wprowadzenie do terapii leków ziołowych może wyprzedzić przyjmowanie doustnych leków syntetycznych lub odsunąć w czasie ich stosowanie, np. gdy mamy do czynienia z tzw. stanami przedcukrzycowymi, a w niektórych przypadkach takie działanie może być nawet wystarczające przez wiele lat jako jedyna forma terapii – zwłaszcza jeśli towarzyszy temu zmiana diety i włączenie aktywności fizycznej.

Jak bowiem wiadomo, cukrzyca bardzo często powiązana jest z nadwagą lub otyłością.

Zioła wykorzystywane wspomagająco w leczeniu cukrzycy można podzielić na dwie główne grupy:

• surowce roślinne o działaniu hipoglikemicznym (inhibitory α-amylazy, inhibitory α-glukozydazy, zioła podnoszące uwalnianie insuliny, surowce nasilające działanie insuliny);
• surowce roślinne wykorzystywane w leczeniu powikłań towarzyszących cukrzycy (inhibitory lipazy, inhibitory reduktazy aldozowej).

W tym artykule omówimy pierwszą grupę, czyli najpopularniejsze zioła o działaniu przeciwcukrzycowym. Należą do nich m.in.: liść morwy białej, ziele i korzeń pokrzywy, ziele rutwicy, owocnia fasoli, liść borówki czernicy oraz kora cynamonowca.

Roślinne inhibitory α-glukozydazy

Zacznijmy od surowców roślinnych hamujących aktywność α-glukozydazy. Jest to enzym produkowany przez gruczoły jelita cienkiego i odpowiada za „cięcie” wiązań pomiędzy cząsteczkami glukozy w cukrach złożonych. Powstała na skutek ich działania glukoza wchłania się z układu pokarmowego do krwiobiegu.

Stosowanie roślin hamujących aktywność α-glukozydazy zmniejsza w układzie pokarmowym rozkład polisacharydów, a w ten sposób również ilość glukozy wchłanianej do krwi. Innymi słowy: część węglowodanów nie ulega trawieniu i jest po prostu wydalana. Jednym z popularniejszych surowców o takim działaniu jest liść morwy białej. Jego hipoglikemiczny wpływ badano zarówno na zwierzętach, jak i ludziach. Za zmniejszenie wchłaniania węglowodanów z jelit odpowiedzialny jest najprawdopodobniej zawarty w surowcu alkaloid 1-dezoksynojirmicyna. Udowodniono także, że poza działaniem hipoglikemicznym związek ten podnosi stężenie adiponektyny odpowiedzialnej za zwiększanie wrażliwości komórek tkanki mięśniowej i hepatocytów na działanie insuliny. Wiele spośród suplementów diety przeznaczonych dla cukrzyków zawiera w swoim składzie wyciągi z liści morwy. Poza tym są one także składnikiem herbat ziołowych o działaniu regulującym poziom cukru i wspomagającym proces odchudzania. Podobny mechanizm działania związany z inhibicją α-glukozydazy prezentują korzeń oraz liść pokrzywy zwyczajnej, a także liść borówki czernicy, czyli popularnej jagody.

Roślinne inhibitory α-amylazy

Obniżanie poziomu cukru we krwi przez surowce roślinne może być także wynikiem hamowania aktywności enzymu alfa-amylazy obecnej w ślinie oraz soku trzustkowym. Alfa-amylaza odpowiada za rozkładanie skrobi, ale także innych cukrów złożonych. Tak więc mamy tutaj do czynienia z analogicznym działaniem jak w przypadku roślin ograniczających wpływ omówionej wcześniej α-glukozydazy. Surowcem leczniczym blokującym alfa-amylazę jest owocnia fasoli, co potwierdziły badania in vitro. Badania przeprowadzone na szczurach z cukrzycą wykazały, że podawanie im wyciągu z owocni fasoli obniża poziom glukozy we krwi, a także pozytywnie wpływa na profil lipidowy. Z kolei badania kliniczne udowodniły zależność pomiędzy przyjmowaniem ekstraktów owocni fasoli a spadkiem glikemii po posiłku, a także większą kontrolę nad apetytem. Naowocnia fasoli stanowi składnik preparatów wspomagających utrzymanie prawidłowego poziomu cukru, ale także środków wspierających proces odchudzania. Za działanie przeciwcukrzycowe odpowiada głównie fasolamina, czyli związek z grupy glikoprotein, choć często podkreśla się także rolę chromu oraz argininy zawartych w surowcu.

Zioła pobudzające wydzielanie insuliny

Znane są także rośliny zwiększające wydzielanie insuliny przez trzustkę. Należy do nich m.in. kozieradka. Nasiona kozieradki zawierają aminokwas 4-hydroksyizoleucynę, która w badaniach wpływała na wzrost produkcji insuliny, ale tylko wówczas gdy poziom glukozy we krwi wzrastał ponad normę. Wykazano, że dieta z dodatkiem kozieradki istotnie obniżała średni poziom glukozy na czczo oraz jej stężenie poposiłkowe u pacjentów z cukrzycą. Stwierdzono, że alkaloid trygonelina zawarta w wyciągach z kozieradki aktywuje podjednostkę β receptora insulinowego, co sprzyja obniżeniu insulinooporności i poprawie odpowiedzi tkankowej na krążącą we krwi glukozę.

Zioła nasilające działanie insuliny i działające insulinopodobnie

Na koniec przyjrzyjmy się roślinom, które mogą nasilać działanie insuliny, a także działać insulinopodobnie. Jest ich wprawdzie kilka, jednak zdecydowanie najpopularniejsza to cynamonowiec cejloński, a dokładniej jego kora. Oczywiście znamy ją doskonale z kuchni, bo to popularna przyprawa korzenna, jednak kora cynamonowca ma także potwierdzone badaniami działanie antyoksydacyjne oraz właśnie hipoglikemiczne. Za aktywność hipoglikemiczną odpowiada związek o nazwie metylhydroksyochalkon, który działa podobnie do insuliny. Zwiększa transport glukozy do komórek, a także pobudza syntezę glikogenu magazynowanego przez wątrobę oraz mięśnie i wykorzystywanego w trakcie największego zapotrzebowania na energię. Co więcej, metylohydroksyhalkon nasila działanie insuliny.

Kilka lat temu przeprowadzono randomizowane badanie kliniczne z potrójnie ślepą próbą, kontrolowane placebo, dotyczące suplementacji cynamonem u 140 osób z cukrzycą typu 2 w ciągu 3 miesięcy. W badaniu uczestnicy zostali podzieleni na grupy i otrzymywali 2 kapsułki dziennie po 500 miligramów cynamonu lub placebo. Po 3 miesiącach statystycznie istotne wyniki obejmowały: poprawę wskaźnika masy ciała (BMI), trzewnej tkanki tłuszczowej, tkanki tłuszczowej, a także poprawę stężenia glukozy w osoczu na czczo, produkcji insuliny, insulinooporności i profilu lipidowego w porównaniu z grupą placebo. Największe efekty zaobserwowano u osób z nadwagą i otyłością. Stwierdzono, że cynamon ma zdolność obniżania poziomu glukozy, jednocześnie redukując markery lipidowe, w tym: trójglicerydy, cholesterol, lipoproteiny o małej gęstości i cholesterol całkowity.

Surowce roślinne zawierające związki chromu

Jeśli zaś chodzi o takie surowce jak wspomniana już owocnia fasoli zwyczajnej czy liść borówki czernicy duże znaczenie w działaniu hipoglikemicznym odgrywają także zawarte w nich związki chromu. Jak bowiem wiadomo, chrom wpływa na prawidłowe działanie insuliny, m.in. ułatwia jej wiązanie z receptorami oraz zwiększa ich liczbę. Chrom obecny jest również w zielu rutwicy lekarskiej. Rutwica poza tym zawiera także pochodne guanidyny, głównie galeginę wykazującą aktywność obniżającą poziom cukru we krwi, a także zmniejszające insulinooporność. Zanim pojawiły się skuteczne leki o działaniu hipoglikemicznym w lecznictwie wykorzystywano właśnie rutwicę. Z czasem na wzór zawartych w niej związków zsyntetyzowano biguanidy, których popularnym przedstawicielem jest metformina – najczęściej stosowany doustny lek przeciwcukrzycowy.

Kończąc opowiedziany w dużym skrócie temat fitoterapii cukrzycy: pamiętajmy, że jednoczesne stosowanie preparatów ziołowych wspierających leczenie cukrzycy typu 2 z syntetycznymi lekami przeciwcukrzycowymi, mimo iż dozwolone, powinno zostać skonsultowane z lekarzem. Surowce roślinne mogą bowiem nasilać ich działanie i powodować nadmierny spadek cukru we krwi.

dr Marek Skoczylas

Bibliografia:

1. https://www.who.int/health-topics/diabetes#tab=tab_1
2. https://www.niddk.nih.gov/health-information/diabetes/overview/preventing-problems/heart-disease-
stroke
3. http://www.przeglad.ump.edu.pl/uploads/2014/2/167_2_39_2014.pdf
4. Kuc, Monika, et al. Phytotherapy in Diabetes: A Review of Plant. Journal of Education, Health and Sport, vol. 11, no. 9, 2021, pp. 17–20., https://doi.org/10.12775/jehs.2021.11.09.002.
5. Błecha K. Fitoterapia w cukrzycy. Rośliny zielarskie, kosmetyki naturalne i żywność funkcjonalna (http://www.drblecha.pl/index.php/2015-01-28-12-02-41/164-fitoterapia-w-cukrzycy).
6. http://www.postepyfitoterapii.pl/wp-content/uploads/2019/04/pf_2019_068-072.pdf
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15704495/
7. https://www.hindawi.com/journals/bmri/2016/4676505/
8. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9519714/http://www.postepyfitoterapii.pl/wp-
content/uploads/2016/04/pf_2016_049-054.pdf
9. https://www.clinicalnutritionjournal.com/article/S0261-5614(18)30114-6/fulltext
10. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11506060/