Ziele i kwiatostan lucerny siewnej w praktycznej fitoterapii

Lucerna siewna (alfalfa) – Medicago sativa Linne należy do rodziny motylkowatych – Papilionaceae (bobowate – Fabaceae). Jej rodzaj obejmuje ok. 60 gatunków roślin jednorocznych, bylin i krzewinek, pochodzących z Europy, Azji i Afryki.

Bohaterka artykułu jest byliną dorastającą do 90 cm wysokości o liściach złożonych z trzech listków odwrotnie jajowatych. Kwiatostan ma podłużnie jajowaty, kwiaty motylkowe o koronie fioletowej z ciemniejszymi żyłkami. Kwiaty zawierają 10 pręcików, przy czym 9 jest zrośniętych, a jeden wolny. Słupek jest jeden. Owoc to skręcony strąk. Nasiona ma owalne, jasnobrązowe. Wytwarza długie, zgrubiałe korzenie o długości nawet 10 m. Kwitnie od maja do września.

Lucerna siewna nie należy do roślin leczniczych o długich tradycjach stosowania w medycynie ludowej i klasycznej. Choć była opisywana już w starożytności, to jednak głównie dopatrywano się jej wartości i użyteczności w kontekście rośliny paszowej.

Istnieją jednak wzmianki o wykorzystywaniu lucerny w medycynie starożytnej Grecji i starożytnego Rzymu, ponadto w: krajach Bliskiego Wschodu, Indiach i w rejonach Afryki będących pod wpływem medycyny arabskiej. Roślina stosowana jest do tej pory w medycynie ajurwedyjskiej (ayurveda) i arabsko-perskiej (unani).

Lucerną ponownie zainteresowano się, kiedy zaczęto poszukiwać nowych źródeł izoflawonów i białek (XX–XXI w.). W 2009 roku EFSA zaopiniowała bezpieczeństwo stosowania koncentratu z lucerny zasobnego w składniki odżywcze w kontekście nowej żywności.

Jako składnik żywności funkcjonalnej, suplementów diety i preparatów farmaceutycznych jest ona najszerzej stosowana w USA i Kanadzie. Państwowe instytucje związane z bezpieczeństwem żywności i leków opublikowały monografie dla lucerny, w których znalazły się: charakterystyka surowca, skład chemiczny, zastosowanie, dawkowanie i aspekty bezpieczeństwa stosowania. Niewątpliwie istnieje możliwość wykorzystania lucerny jako alternatywy dla soi w zakresie pozyskania białka i kompleksów fitoestrogenów.

Surowcem zielarskim są: korzeń, ziele i kwiatostany lucerny – Radix, Herba et Flos Medicago sativae. Kwiatostany z górnymi liśćmi i pączkami, ziele w początkach i w czasie kwitnienia oraz liście lucerny zawierają kwasy organiczne (jabłkowy, maleinowy, malonowy, chinowy, fumarowy, alfa-ketoglutarowy, szikimowy), aminokwasy, kumaryny (medikagol, skopoletyna), izoflawony 0,5–3 proc. (kumestrol, biochanina A, daidzeina, formononetyna, genisteina), saponiny 2–3 proc. (aglikony: kwas medikagenowy, sojasapogenole A-F, hederagenina), fitosterole (kampesterol, cykloartenol, beta-sitosterol, alfa-spinasterol, stigmasterol), witaminy (karotenoidy, B1, B2, B6, B12, C, E, K1) oraz alkaloidy (stachydryna, trygonelina, homostachydryna).

Ziele lucerny zbierane w początkach kwitnienia zawiera nawet 24 proc. białka. W czasie kwitnienia górne odcinki pędów mają 18–20 proc. białka. W popiele z lucerny stwierdzono znaczne ilości: wapnia, fosforu, potasu i manganu, żelaza, cynku oraz miedzi. Wśród aminokwasów zidentyfikowano: walinę, lizynę, argininę, leucynę, izoleucynę, tryptofan, fenyloalaninę, metioninę i treoninę. Zawartość beta-karotenu wynosi 6,24 mg/100 g. Lucerna jest zasobna również w barwniki (chlorofil, zeaksantyna, beta-karoten, kryptoksantyna, wiolaksantyna, flawoksantyna).

Mój idol – dr med. Gerhard Madaus (1890–1942) – opisał najdokładniej stosowanie lucerny (alfalfa) w historii medycyny. Według niego była ona opisana już przez Pliniusza, stosowana przez Lonicerusa (1528–1586), a także Gerarda Johnsona (John Gerarde 1545–1612) w leczeniu chorób oczu. Philipp Lorenz Geiger (1785–1836) w swoim dziele Handbuch der Pharmacie (1837–1843) przedstawił lucernę jako zioło pozbawione zauważalnego działania leczniczego. Dr Madaus zwrócił uwagę, że lucerna jest polecana w USA i Brazylii w leczeniu cukrzycy i chorób reumatycznych. W Niemczech lucernę w leczeniu cukrzycy rozpowszechnił dr Fritz Donner (1896–1979) – szczególnie w postaci preparatów homeopatycznych. Sam dr Madaus zalecał lucernę w leczeniu cukrzycy i obrzęku śluzowatego (myxoedema). Świeże wierzchołki kwitnące lub świeże ziele kwitnące lucerny zalecał rozdrobnić na pulpę (blender) i zażywać 3 razy dziennie po 1/2 łyżeczki.

Współcześnie żyjący świetny autor i fitoterapeuta dr Gazmend Skenderi (2003) uważa lucernę za alternatywę dla: kudzu, czerwonej koniczyny i soi. Lucerna zawiera daidzeinę i formononetynę, a także kumestany o działaniu estrogennym. Doktor jest zdania, że brak na razie doniesień o działaniu negatywnym lucerny. Zaleca jej preparaty w okresie przekwitania.

Z kolei Linda Skidmore-Roth w Mosby’s Handbook of Herbs & Natural Supplements (2010) zaprezentowała lucernę jako dobry środek: moczopędny, zwiększający krzepliwość krwi, przeciwmiażdżycowy (hipocholesterolemiczny), przeciwzapalny na gruczoł krokowy i przeciwkamiczy w układzie moczowym. Lucerna znosi zaburzenia trawienne i łagodzi choroby reumatyczne. Należy do ziół alkalizujących organizm (odkwaszających) i odżywczych (troficznych). Lucerna nasila działanie: lukrecji, chmielu, kudzu, soi, koniczyny, juki, łopianu, szanty, tymianku i pluskwicy – szczególnie w kierunku wpływu estrogennego.
 
Współczesne badania udowodniły antybakteryjny wpływ wyciągów z lucerny wobec licznych bakterii chorobotwórczych, np.: Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa, Staphylococcus aureus.

Wskazań do stosowania preparatów z lucerny jest sporo: zaburzenia okresu przekwitania, osłabienie serca, spadek masy mięśni, osłabienie mięśni, osłabienie psychiczne, owrzodzenia przewodu pokarmowego, skąpomocz, kuracje odtruwające, osłabienie po przebyciu przewlekłych chorób, spadek odporności na infekcje bakteryjne i grzybicze, kuracje regenerujące wątrobę i trzustkę, kamica moczowa, choroba Hashimoto, choroby reumatyczne, łuszczyca, depresja, stany nerwicowe, cukrzyca, miażdżyca, choroby degeneracyjne układu nerwowego, alergia.

Przeciwwskazania do jej stosowania to: ciąża, laktacja, nowotwory estrogenozależne.

Preparaty z lucerny

Maceraty ze świeżego ziela lucerny stosowane są w dawce 50 ml 2 razy dziennie: w menopauzie, przy niskim poziomie estrogenów i wysokim poziomie androgenów, przy skąpych miesiączkach, wysokim poziomie cholesterolu we krwi, przy cukrzycy i chorobie wrzodowej żołądka. Podobnie działa pulpa uzyskana przez zblendowanie świeżego surowca z niewielką ilością wody zdrojowej lub płynu Ringera. Taką papkę lucernową zaleca się zażywać 2–3 razy dziennie po 1 łyżeczce przez minimum 30 dni.

Macerat i pulpa lucernowa podnoszą stężenie czynników krzepnięcia krwi. Dlatego są zalecane przy niedoborze witaminy K oraz przy skłonnościach do krwawych wylewów podskórnych, sińców i krwiaków. Hamują krwotoki z nosa. Macerat na płynie Ringera działa immunostymulująco. Pulpę i macerat warto stosować do okładów na: trudno gojące się rany, oparzenia, odleżyny, atopowe zapalenie skóry, zmiany troficzne skóry i liszaje. Okłady z maceratu leczą stany zapalne i infekcje bakteryjne oraz grzybicze oczu.

Wodno-alkoholowe wyciągi z lucerny wpływają przeciwbakteryjnie, fungistatycznie (np. wobec Candida, Geotrichum) kardiotonicznie, moczopędnie, wykrztuśnie, ogólnie wzmacniająco. W celu przygotowania wyciągu wodno-alkoholowego należy zalać świeży rozdrobniony surowiec (100 g) alkoholem 25–40 proc. (700–1000 ml), pozostawić w ciemnym miejscu na przynajmniej 1 tydzień, po czym przefiltrować. Zażywać doustnie 1–2 razy dziennie po 15 ml. Wcierać w skórę przy łysieniu androgenicznym (po umyciu włosów).

Napar z suchego ziela lub kwiatostanu lucerny jest najmniej wartościowy. Działa jedynie moczopędnie, pobudza trawienie i apetyt, wzbudza wydzielanie żółci, lekko uspokaja. U dzieci wykazuje wpływ rozkurczowy i przeciwnerwicowy. Jedną łyżkę kwiatostanów zalać 1 szklanką wrzącej wody, odstawić pod przykryciem na 20 min, przecedzić. Pić 2–3 razy dziennie po 100 ml. Naparem można przemywać skórę zmęczoną, zanieczyszczoną toksynami, suchą, ze stanem zapalnym. Okłady za naparu na oczy (15–20-minutowe) również łagodzą podrażnienia i usuwają obrzęk, wysięk i zmęczenie.

dr H. Różański