Nektar, od tego się zaczyna…

Nektar wydzielany jest przez wyspecjalizowane struktury sekrecyjne – nektarniki. To słodka wydzielina produkowana przez tkankę wydzielniczą nektarnika. Skład chemiczny nektaru jest cechą gatunkową, zależy od fazy rozwoju kwiatu i od czynników wewnętrznych, jak i zewnętrznych.

Wyróżnia się dwa typy nektarników: kwiatowe i pozaświatowe. U większości roślin nektarniki kwiatowe zlokalizowane są na dnie kwiatowym. Nektarniki mogą być odkryte, np. w kwiatach: lipy, klonu, gryki, wskutek czego nektar jest łatwo dostępny dla owadów. Niektóre rośliny (gatunki wierzb, malina, ogórecznik) zabezpieczają wydzielany nektar przed wysychaniem, wypłukaniem przez deszcz lub zbiorem przez owady niezapylające za pomocą łusek, włosków lub płatków korony. Nektarniki pozakwiatowe są rzadziej odwiedzane przez owady. Wynika to z tego, że nektarniki pozakwiatowe wytwarzają nektar, który zawiera mniejszą ilość cukrów w porównaniu z nektarem wydzielanym przez nektarniki kwiatowe. 

Nektarniki wydzielają nektar przez okres od kilku do kilkudziesięciu godzin. Często pod koniec życia kwiatu nektar ulega wchłonięciu. Resorpcja pozwala na utrzymanie odpowiedniej lepkości i stężenia nektaru, ale przede wszystkim jest związana z oszczędnością asymilatów, których produkcja to proces kosztowny energetycznie. Lepkość nektaru jest odwrotnie proporcjonalna do temperatury, co ułatwia owadom żerowanie.

Przykładowo ilość wydzielanego nektaru zależy od fazy płciowej kwiatu. W przypadku  dzwonka ilość nektaru produkowanego w fazie męskiej jest niższa niż w fazie żeńskiej. Na ilość wydzielonego nektaru w kwiatach gryki wpływają warunki wzrostu oraz nawożenie. Wyższe partie kwiatostanów gryki wydzielają większą objętość nektaru. Również nawożenie roślin wpływa na produktywność nektarową. Wzrost produkcji nektaru obserwuje się np. po zastosowaniu biostymulatorów. Na wydzielanie nektaru ponadto wpływają: temperatura, wilgotność powietrza i wiek rośliny.

Skład nektaru a skład miodu

Skład nektaru zależy od gatunku rośliny oraz warunków środowiskowych. W skład nektaru wchodzą przede wszystkim: woda (od 30 do 90 proc.), cukry (od kilku do 70 proc.), substancje azotowe, kwasy organiczne, barwniki, olejki eteryczne, witaminy oraz sole mineralne. Rola tych składników nektaru nie została wyjaśniona, ale uważa się, że spełniają one istotną funkcję w przywabianiu zapylaczy oraz odstraszaniu gości kwiatowych niebiorących udziału w efektywnym zapylaniu. Substancjom tym przypisuje się również istotną rolę związaną z zabezpieczaniem przed rozwojem bakterii i grzybów w nektarze. 

Dla porównania – do podstawowych składników suchej masy miodu należą: węglowodany – glukoza i fruktoza (70–80 proc.), dekstryny (do 3 proc.), białka (0,29–3 proc.), składniki mineralne, w tym: potas, żelazo, wapń, mangan, fosfor, kobalt i miedź (0,25–0,35 proc.). W znacznie mniejszych ilościach występuje dwucukier maltoza, a ponadto: melecytoza, izomaltoza, maltuloza, turanoza i nigeroza, a także koibioza. W składzie miodu można odnaleźć około 300 substancji chemicznych. Co więcej, miód zawiera enzymy zwierzęce, które pochodzą z wola robotnic. Zawartość wody w miodzie odwirowanym przez pszczelarza nie powinna przekraczać 20 proc. (wyjątek miody wrzosowe). 

Czy miód może być szkodliwy dla zdrowia człowieka i samych pszczół?

W miodach nektarowych odmianowych, nektarowo-spadziowych i spadziowych mogą występować substancje toksyczne dla człowieka. Nawet niskie stężenia pestycydów w pokarmie pszczół powodują zaburzenia orientacji, uniemożliwiając powrót pszczół do ula. Ponadto osłabione związkami chemicznymi pszczoły bardziej podatne są na choroby pasożytnicze, grzybicze i wirusowe. W miodzie z azalii żółtej zidentyfikowano diterpen andromedotoksynę, który działa toksycznie na układ krążenia człowieka. W składzie chemicznym miodów można zidentyfikować również toksyczne alkaloidy takie jak: hioscyjamina, skopolamina, akonityna oraz kokaina. 

Krok drugi – nektar w ulu

Pszczoły przynoszą zebrany nektar lub spadź do ula, następnie gromadzą i pozostawiają w komórkach plastrów do dojrzewania. Przyniesiony surowiec przez robotnice jest rozwodniony. Niedojrzały miód ma konsystencję płynną, a po dojrzeniu całkowicie skrystalizowaną. 

Według Polskiej Normy „Miód Pszczeli” [1988] wyróżnia się trzy typy miodu:

    •  miód nektarowy – wytworzony z nektaru roślin,

    • miód spadziowy – wytworzony z zebranej spadzi,

    •  miód nektarowo-spadziowy – wytworzony po części z obu surowców.

W miodach spadziowych zaprószenie pyłkiem jest niewielkie, zawierają one jednak naturalne wskaźniki spadzi, do których należą: glony, zarodniki grzybów i strzępki grzybni. Pszczelarz określa odmianę miodu na podstawie jego cech organoleptycznych (barwa, konsystencja, smak, zapach) oraz pożytku występującego w okolicy pasieki w zasięgu lotu pszczół. Dokładnie odmianowość miodu pszczelego można określać na podstawie mikroskopowej oceny jakościowej pyłku kwiatowego obecnego w miodzie.

Miód miodowi nierówny 

Walory miodu pszczelego znane są od czasów starożytnych. Produkt ten spożywano, stosowano jak lek i kosmetyk. Dzięki właściwościom przeciwdrobnoustrojowym używany był także do balsamowania zwłok. Miód miał duże znaczenie w symbolice religijnej, co potwierdziły prace archeologiczne, w których odkryto gliniane naczynia z pozostałością miodu. 

Miody można podzielić względem barwy na jasne i ciemne. Do najjaśniejszych należą miody rzepakowe, akacjowe i lipowe, zaś do tych drugich – spadziowe i gryczane. Barwa miodu ulega zmianie po procesie krystalizacji. Miody jasne przyjmują zabarwienie od kremowej do żółtej, zaś ciemne – do brązu. 

Właściwości miodów również zależą od surowca (nektaru), z jakiego został zebrany. Naukowcy wykazują, że poszczególne partie tego samego miodu mogą różnić się w niewielki sposób właściwościami. Na właściwości wpływa zawartość: lizozymu, nadtlenku wodoru i związki biologicznie aktywne. 

Reasumując, miód jest wytwarzany przez robotnice pszczoły miodnej (Apis mellifera L.) z nektaru kwiatowego i/lub spadzi. Nektar składa się z dużej zawartości wody, która musi zostać w większości odparowana. Wydzielanie nektaru uwarunkowane jest czynnikami wewnętrznymi, jak i zewnętrznymi. Skład nektaru i końcowego produktu (miodu) nieco się różni. Robotnice wykazują preferencje do nektaru, który zawiera więcej cukrów.

Opracował mgr Maciej S. Bryś