Mniszek lekarski – właściwości dla zdrowia

Mniszek lekarski to roślina, którą zna każdy. Nie każdy jednak zdaje sobie sprawę z tego, jak duży jest jej potencjał leczniczy. Mimo powszechnego przekonania, że to niepotrzebny chwast, mniszek lekarski ma dobrze ugruntowaną pozycję z lecznictwie tradycyjnym, co ma też swoje odzwierciedlenie w badaniach in vitro i in vivo. Przyjrzyjmy się zatem bliżej temu niezwykle cennemu surowcowi.

Mniszek lekarski znany jest na całym świecie. Spotkać można go właściwie na każdym kontynencie, poza Antarktydą. Wczesną wiosną (na przełomie kwietnia i maja) zakwita charakterystycznymi żółtymi kwiatami na polach, łąkach, nieużytkach, wzdłuż dróg, ale i w przydomowych ogródkach, przez co bywa tępiony. Niemniej jednak od wieków wykorzystuje się go także w lecznictwie, chociaż brak badań klinicznych, które potwierdzałyby jego aktywność terapeutyczną. Nie zmienia to faktu, że zarówno korzeń, jak i ziele mniszka lekarskiego stanowią remedium na wiele popularnych dolegliwości oraz wykorzystywane są w produkcji tradycyjnych leczniczych produktów roślinnych.

Mniszek lekarski – właściwości lecznicze

Układ pokarmowy

Co zatem cennego kryje w sobie mniszek lekarski? Należy on do roślin goryczowych. Oznacza to, że jest bogaty w związki gorzkie, takie jak np. laktony seskwiterpenowe, które odpowiadają za działanie żółciopędne i poprawiające pracę układu trawiennego. Mechanizm polega na drażnieniu zakończeń nerwowych grzbietu języka, pobudzaniu wydzielania śliny i zwiększaniu – na zasadzie odruchu – wydzielania soku żołądkowego. Dlatego też Europejska Agencja ds. Leków rekomenduje mniszka w łagodzeniu objawów związanych z łagodnymi zaburzeniami trawienia, takimi jak: uczucie pełności brzucha, wzdęcia, spowolnione trawienie, a także w przejściowej utracie apetytu. W powyższych dolegliwościach korzeń i ziele mniszka stosowane mogą być w formie: nalewki, soku lub odwaru z korzenia.

Naturalny prebiotyk

Co ciekawe, korzeń mniszka zawiera aż do 40 proc. inuliny należącej do rozpuszczalnej frakcji błonnika pokarmowego. Inulina to naturalny prebiotyk, czyli substancja odżywcza dla bakterii zamieszkujących nasze jelita, które sprzyjają zdrowiu. Związek ten niemal w całości fermentowany jest  przez szczepy z rodzaju Bifidobacterium sp. i Lactobacillus sp., co skutkuje ich intensywnym wzrostem. W wyniku fermentacji powstają krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (octowy, propionowy, masłowy), które hamują rozwój chorobotwórczych drobnoustrojów, w tym pałeczek okrężnicy, czyli E. coli, i pałeczek Salmonelli.

Działanie przeciwcukrzycowe

Z obecnością inuliny naukowcy wiążą także inne cenne właściwości mniszka, a konkretnie działanie regulujące poziom cukru we krwi. Jako składnik rozpuszczalnego błonnika pokarmowego inulina spowalnia transport cukru z jelit do krwiobiegu i może zapobiegać tzw. skokom cukrzycowym. Poza tym mniszek lekarski zawiera też kwas cykoriowy, w przypadku którego wykazano, że zwiększa on uwalnianie insuliny przez trzustkę, a także pobudza wychwyt glukozy przez komórki. Dodatkowo w niektórych badaniach na zwierzętach udowodniono, że kwas cykoriowy hamuje enzymy α-glukozydazę i α-amylazę, zapobiegając tym samym rozkładowi złożonych węglowodanów, np. skrobi, do cukrów prostych, co przekłada się na regulację poziomu cukru we krwi u osób dotkniętych cukrzycą typu 2. Nie dziwi więc fakt, że zarówno korzeń, jak i ziele mniszka, stanowią częsty składnik mieszanek ziołowych i preparatów rekomendowanych w początkowym stadium cukrzycy.

Działanie przeciwnowotworowe

Ponieważ mniszek to roślina o wysokiej aktywności antyoksydacyjnej i przeciwzapalnej, naukowcy wzięli pod lupę także jej ewentualne właściwości antynowotworowe. Niektóre z badań przeprowadzonych na zwierzętach potwierdziły tę hipotezę, wskazując, że związkami odpowiedzialnymi za taką aktywność są przede wszystkim substancje z grupy terpenów: taraksasterol oraz tarakserol. Wprawdzie brak badań klinicznych, które potwierdzałyby takie działanie u ludzi, ale tradycyjna medycyna (zwłaszcza zachodnia), od dawna stosuje mniszka w prewencji chorób nowotworowych, a także jako środek wspierający układ odpornościowy.

Prawdopodobny mechanizm działania przeciwnowotworowego związany jest z pobudzaniem apoptozy, czyli programowanej śmierci komórek. Apoptoza pozwala nowym komórkom zastąpić stare komórki. Ale w przypadku raka apoptoza przestaje „działać”, a komórki nowotworowe nadal rosną. Mniszek lekarski wydaje się zakłócać wzrost komórek rakowych. Badanie z 2017 roku wykazało, że korzeń mniszka był w stanie skutecznie zatrzymać wzrost komórek raka żołądka bez jednoczesnego wpływu na komórki zdrowe. Kilka badań wykazało też, że różne ekstrakty z korzenia mniszka lekarskiego były w stanie wywołać apoptozę komórek białaczki i czerniaka oraz raka piersi. W przypadku tego ostatniego wyciąg z liści mniszka powodował zahamowanie wzrostu komórek (linia MCF-7/AZ) o 40 proc. w zaledwie 96 godzin. Przedstawione wyniki badań wymagają jednak przeprowadzenia odpowiednich prób klinicznych.

Co ciekawe, badanie przeprowadzone w 2015 roku w Kanadzie wykazało, że ekstrakty z mniszka lekarskiego są w stanie blokować szkodliwe promieniowanie ultrafioletowe B (UVB) po nałożeniu na skórę, chroniąc ją przed uszkodzeniami słonecznymi i jednocześnie zmniejszając ryzyko raka skóry.

Działanie antyoksydacyjne

Pozostając przy antyoksydacyjnych właściwościach omawianego surowca – za które odpowiadają wspomniane już terpeny, ale i inne związki, w tym flawonoidy, kumaryny oraz kwasy fenolowe – należy podkreślić siłę działania przeciwutleniającego wyciągów z liści mniszka porównywalną z aktywnością czystych polifenoli jak kwercetyna czy kwas kawowy. W toku wielu różnych badań wykazano, że ekstrakty z surowca mogą skutecznie chronić wątrobę przed negatywnymi skutkami stresu oksydacyjnego związanego z zaburzeniem równowagi pomiędzy procesami redukcji i utleniania. Zarówno w badaniach przeprowadzonych na komórkach, jak i doświadczeniach na modelu zwierzęcym wykazano ochronne działanie wyciągów z korzenia mniszka w przypadku toksycznego działania etanolu czy też dużych dawek paracetamolu na komórki wątroby, co bezpośrednio związane jest z wpływem surowca na wzrost aktywności antyoksydacyjnej wątroby oraz obniżaniem peroksydacji lipidów. Nie bez powodu zatem mniszek jest jednym z najpopularniejszych surowców o działaniu oczyszczającym wątrobę, ale to nie wszystko.

Działanie moczopędne

Wyciągi z korzeni i liści mniszka działają także moczopędnie i oczyszczają drogi moczowe. EMA rekomenduje ziele z korzeniami mniszka jako tradycyjny roślinny produkt leczniczy zwiększający ilość oddawanego moczu. Wiele kuracji oczyszczających organizm uwzględnia stosowanie preparatów z mniszka, np. w leczeniu trądziku lub otyłości. Efekt diuretyczny może być ponadto wykorzystywany przez osoby cierpiące na nadciśnienie tętnicze. W takim przypadku sprawdzi się w szczególności korzeń mniszka bogaty w sole potasu. Jak bowiem wiadomo, środki o działaniu moczopędnym zwiększają utratę tego pierwiastka.  

Działanie hipolipidemiczne

Korzyści ze stosowania mniszka lekarskiego odnieść mogą także osoby borykające się z problemem podwyższonego cholesterolu. Badania przeprowadzone na zwierzętach wykazały jego pozytywny wpływ na profil lipidowy – zwłaszcza obniżanie poziomu całkowitego cholesterolu i frakcji LDL, czyli tzw. złego cholesterolu w surowicy.

Wpływ na wirusy i bakterie

Niektóre badania wskazują, że mniszek lekarski ma właściwości przeciwdrobnoustrojowe. Kilka doświadczeń in vitro wykazało, że ekstrakty z surowca znacznie zmniejszają zdolność wirusów do replikacji. Badania wskazują również, że niektóre związki aktywne zawarte w mniszku działają bakteriobójczo. Potrzeba jednak dalszych badań, aby wyciągnąć ostateczne wnioski na temat zdolności mniszka lekarskiego do zwalczania infekcji wirusowych i bakteryjnych u ludzi.

Przeciwwskazania

Choć niezaprzeczalnie mniszek lekarski to cenna roślina lecznicza, należy pamiętać o pewnych przeciwwskazaniach dotyczących jego stosowania. W związku z silnym działaniem żółciotwórczym i pobudzającym wydzielanie soku żołądkowego nie zaleca się jego stosowania w przypadku wrzodów żołądka, niedrożności dróg żółciowych, jelit, a w przypadku kamicy żółciowej jego uprzednie stosowanie należy skonsultować z lekarzem. Nie zaleca się przyjmowania preparatów z mniszka w okresie ciąży i laktacji oraz w przypadku uczulenia na rośliny z rodziny astrowatych. Należy także pamiętać o ewentualnych interakcjach z lekami syntetycznymi, jak np. środki moczopędne czy preparaty litu.

dr Marek Skoczylas

Bibliografia:
1.    https://www.ema.europa.eu/en/documents/herbal-report/final-assessment-report-taraxacum-officinale-weber-ex-wigg-radix-cum-herba_en.pdf
2.    https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18834859/
3.    https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5553762/
4.    https://www.researchgate.net/publication/312446314
5.    https://www.researchgate.net/publication/334244361/
6.    https://www.oncotarget.com/article/11485/text/
7.    https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19678785/
8.    https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20162002/
9.    https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22078030/
10.    https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24481875/
11.    https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29507587/
12.    https://www.researchgate.net/publication/312446314_Mniszek_lekarski_Taraxacum_officinale_-_potencjalne_wlasciwosci_prozdrowotne_Dandelion_Taraxacum_officinale_-_potential_health_benefits
13.    Rolnik A., Olas B., Mniszek pospolity (Taraxacum officinale) – skarbnica związków prozdrowotnych, Kosmos vol. 68, 1, 97–101, 2019.
14.    Matławska I., Farmakognozja. Podręcznik dla studentów farmacji. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu, 2008.