Głodówki lecznicze

Przez stulecia ludzkość musiała radzić sobie ze stale zmieniającą się podażą żywności. W zależności od wahań sezonowych lub większych klęsk żywiołowych, żywności często brakowało. W konsekwencji ludzie w różnych częściach świata opracowali strategie, takie jak np. post sezonowy, by móc radzić sobie z czasowym brakiem żywności. Co ciekawe, we wszystkich religiach na całym świecie znajdujemy informacje dotyczące postu jako potężnego oręża w leczeniu ducha i ciała.

W Europie jedną z pierwszych osób, które obserwowały i systematycznie dokumentowały wpływ postu na różne choroby, a jednocześnie rozwinęły koncepcję postu terapeutycznego, był niemiecki lekarz – Otto Buchinger.

Na czym polega post?

Post jest jedną z najstarszych znanych terapii zdrowotnych. Na przestrzeni dziejów różne kultury i religie uznawały wartość postu terapeutycznego. Starożytna literatura grecka, Koran i Biblia zawierają różne odniesienia do postu. Biblia wspomina o nim przy 74 różnych okazjach, np. Mojżesz pościł 40 dni i nocy przed otrzymaniem dziesięciu przykazań, a Jezus – na pustyni. Hipokrates, ojciec medycyny, rutynowo zalecał posty. Z kolei Pitagoras – słynny grecki filozof – nie zaakceptowałby potencjalnego ucznia, dopóki ten nie pościłby przez 40 dni. Nawet Benjamin Franklin często twierdził, że: „najlepszym ze wszystkich leków jest odpoczynek i post”. Nie trudno zatem zauważyć, że korzyści płynące z postu są dostrzegane od bardzo dawna.

Chociaż badania na temat głodówek leczniczych prowadzi się od końca XIX wieku, nadal są one raczej dość ograniczone. Zdefiniujmy zatem, na czym właściwie polega sam post leczniczy.

Głodówkę leczniczą określa się jako zdolność do zaspokojenia zapotrzebowania organizmu na makro- i mikroelementy w ograniczonym okresie niedoboru lub braku pożywienia, poprzez wykorzystanie prawie wyłącznie rezerw energetycznych organizmu bez narażania zdrowia. Termin „post” jest często nadużywany. Należy wyraźnie odróżnić restrykcyjne „cud-diety” od głodówki, czyli postu. W okresie głodówki spożycie pokarmu w postaci np. soków owocowych i warzywnych nie powinno przekraczać 500 kcal dziennie. Podczas postu uruchamiają się przemiany metaboliczne korzystne dla naszego zdrowia. Co istotne, kiedy post prowadzony jest właściwie, zwykle nie doświadczamy uczucia głodu.

Rodzaje postu

Istnieje wiele różnych odmian postu leczniczego. Najbardziej wymagającą formą głodówki leczniczej jest post zupełny o samej wodzie. Innym rodzajem są posty niezupełne, np. post o wodzie i chlebie lub posty, podczas których dozwolone jest np. picie soków owocowych i warzywnych. Celowe powstrzymywanie się od jedzenia może trwać 1, 3 lub 7 dni, a nawet 6 tygodni. Co zatem łączy wszystkie rodzaje głodówek leczniczych? Wspólną cechą postów jest niedostateczne odżywianie zewnętrzne, co uruchamia proces wykorzystywania naturalnych rezerw organizmu (glikogen, tłuszcz). Przyjrzymy się zatem bliżej mechanizmom, które uruchamia nasz organizm w trakcie ograniczonej podaży kalorii.

Głodówka lecznicza – ogólny mechanizm

W trakcie głodówki początkowo dochodzi do spalenia naturalnych zapasów zgromadzonych w organizmie – głównie zmagazynowanych w wątrobie w formie glikogenu. U ludzi, w zależności od poziomu aktywności fizycznej, 12–24 godzinny post powoduje zwykle 20-proc. lub większy spadek poziomu glukozy w surowicy i wyczerpanie glikogenu wątrobowego, czemu towarzyszy przejście w tryb metaboliczny (zwykle w ciągu 12–36 godzin, w zależności od ilości zgromadzonego w wątrobie glikogenu). W trybie tym do produkcji energii wykorzystywane są tzw. ciała ketonowe powstające na skutek zachodzących w wątrobie przemian kwasów tłuszczowych.

W trakcie gdy większość tkanek może wykorzystywać kwasy tłuszczowe do wytwarzania energii, podczas dłuższych okresów postu mózg (który w normalnych warunkach „żywi” się głównie glukozą) korzysta przede wszystkim z ciał ketonowych. W zależności od masy i składu ciała danej osoby, ciała ketonowe, wolne kwasy tłuszczowe i glukoneogeneza (czyli proces przekształcania np. aminokwasów lub glicerolu w glukozę), pozwalają w przypadku większości ludzi na przeżycie 30 lub więcej dni bez jakiegokolwiek pożywienia.

Prozdrowotne właściwości głodówek leczniczych

Pytanie jednak brzmi: jakie korzyści niesie za sobą przeprowadzanie głodówek leczniczych? Okazuje się, że całkiem sporo! Badania na zwierzętach udokumentowały silny i powtarzalny wpływ poszczenia na wskaźniki zdrowotne, w tym: obniżenie poziomu insuliny i glukozy, wzrost wrażliwości tkanek na insulinę i obniżony poziom ciśnienia krwi. To także spadek zawartości tkanki tłuszczowej oraz redukcja stanów zapalnych. Podobne obserwacje poczyniono na podstawie badań klinicznych.

Post a poziom cukru we krwi

Jedno z badań dotyczące cyklicznego przeprowadzania 24-godzinnych głodówek opublikowane w 2007 roku na łamach „The American Journal of Clinical Nutrition” wykazało, że deficyt kaloryczny w granicach 15–40 proc. zwiększa tolerancję na glukozę, a także podnosi wrażliwość tkanek na działanie insuliny. W badaniu przeprowadzonym w 2017 roku wykazano, że 4-miesięczny okres powtarzających się cyklicznie 24-godzinnych, a następnie 42-godzinnych głodówek leczniczych u pacjenta chorego na cukrzycę typu 2 znacząco wpłynął na poprawę jego zdrowia. Chory nie tylko zmniejszył swoją wagę o prawie 18 proc. w stosunku do wagi wyjściowej, ale i odnotowano spadek hemoglobiny glikowanej. Ostatecznie, po dekadzie leczenia insuliną, człowiek ten mógł ją odstawić, pozostając wyłącznie przy zażywaniu doustnego leku przeciwcukrzycowego – metforminy.

Głodówka a profil lipidowy

Rezultaty badań nad 24-godzinnymi głodówkami potwierdzają, że ich prowadzenie: korzystnie wpływa na parametry profilu lipidowego, obniża poziom wolnych kwasów tłuszczowych, trójglicerydów oraz cholesterolu frakcji LDL i znacząco podnosi stężenie cholesterolu frakcji HDL.

Głodówka a nadciśnienie

Udokumentowano, że post zupełny, czyli o samej wodzie, ma silny wpływ na nadciśnienie. Średnio 13 dni tego rodzaju głodówki leczniczej skutkowało osiągnięciem skurczowego ciśnienia krwi poniżej 120 mm Hg (średni spadek o 20 mm Hg) u 82 proc. badanych pacjentów z nadciśnieniem granicznym. Ciśnienie skurczowe pozostawało znacznie niższe w porównaniu z wartością wyjściową, nawet po wznowieniu normalnej diety przez średnio 6 dni. Niewielkie badanie pilotażowe pacjentów z nadciśnieniem tętniczym również wykazało, że 10–11 dni postu spowodowało zmniejszenie ciśnienia skurczowego o 37–60 mm Hg. Potrzeba jednak większej liczby kontrolowanych i randomizowanych badań klinicznych w tym zakresie.

Głodówka a zespół metaboliczny

Biorąc pod uwagę powyższe, okresowy post może być pomocny w leczeniu zespołu metabolicznego poprzez: zwiększanie wrażliwości na insulinę, pobudzanie lipolizy, a także obniżanie ciśnienia krwi. Potwierdzają to badania naukowe, które m.in. wykazały, że stosowanie postu co drugi dzień powoduje znaczny spadek wagi u osób z zespołem metabolicznym – zarówno u kobiet, jak i mężczyzny, u których redukcja tkanki tłuszczowej zauważalna była szczególnie w obrębie brzucha. Ponadto rejestrowano poprawę w zakresie wspomnianych parametrów, czyli: poziomu cukru, ciśnienia tętniczego, a także profilu lipidowego. Warto zaznaczyć, że przeprowadzono także badania dotyczące znacznie dłuższych postów na grupie 1422 pacjentów, którzy wzięli udział w programie obejmującym okresy głodówki trwające od 4 do 21 dni. Badani zostali pogrupowani w zależności od długości postu, jaki prowadzili (5, 10, 15 i 20 dni). Uczestnicy pościli zgodnie z wytycznymi Buchingera, z dziennym spożyciem kalorii wynoszącym 200–250 kcal, któremu towarzyszył tryb życia o umiarkowanej intensywności. Codziennie dokumentowano parametry kliniczne, a także działania niepożądane i samopoczucie. W całej grupie zaobserwowano znaczne zmniejszenie masy ciała, obwodu brzucha i ciśnienia tętniczego. Wykazano korzystny modulujący wpływ postu na stężenie lipidów we krwi, regulację poziomu glukozy i innych ogólnych parametrów krwi związanych ze zdrowiem. We wszystkich grupach post prowadził do obniżenia poziomu glukozy we krwi do niskiego zakresu normy oraz do wzrostu poziomu ciał ketonowych.

Post a reumatoidalne zapalenie stawów

Przykładem korzystnego wpływu dłuższego postu (trwającego od 1 do 3 tygodni) jest łagodzenie objawów reumatoidalnego zapalenia stawów (RZS). W okresie postu zarówno stan zapalny, jak i ból u pacjentów z RZS ulegają zmniejszeniu. Efekt ten niestety mija po przywróceniu diety sprzed postu, choć zauważono, że jego podtrzymanie umożliwia przejście na dietę wegetariańską. Zasadność tego podejścia potwierdzają 4 różnie kontrolowane badania – w tym 2 badania z randomizacją.

Głodówki – nie dla każdego

Korzyści, które można uzyskać, zależą w głównej mierze od czasu trwania głodówki, choć trudno jednoznacznie określić, który rodzaj postu przynosi najlepsze rezultaty. Przyjmuje się, że wstrzemięźliwość od pokarmów powinna trwać jednorazowo 20–24 godziny u osób z niewielką aktywnością fizyczną i 16–20 godzin u osób bardziej aktywnych. Cykliczne posty lecznicze, powtarzane 1 w tygodniu, wydają się najbezpieczniejszą formą głodówek. Należy z całą stanowczością podkreślić, że dłuższe okresy postu muszą się odbywać pod nadzorem lekarza. Niewłaściwie prowadzony post może bowiem nieść wiele negatywnych skutków zdrowotnych. Poza tym głodówki lecznicze nie są wskazane w przypadku: dzieci, kobiet ciężarnych i karmiących piersią oraz u osób z zaburzeniami odżywiania.

dr Marek Skoczylas

Bibliografia:

1. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3946160/
2. https://www.karger.com/Article/Pdf/357828
3. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2995774/
4. https://www.umb.edu.pl/photo/pliki/medyk/zdrowie/z_3.pdf
5. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17341713/
6. https://insulinresistance.org/index.php/jir/article/view/31
7. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15640462/
8. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12470446/
9. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11416824/
10. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17616757/
11. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19793855/
12. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18053308/
13. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11252685/
14. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30601864/
15.https://www.precisionnutrition.com/wpcontent/uploads/2018/02/precision_nutrition_intermittent_fasting_ebook.pdf