Czynniki ryzyka otyłości i nadwagi

Otyłość jest stanem zagrażającym życiu. Tkanka tłuszczowa to bardzo ważny narząd endokrynny, który wpływa na pracę poszczególnych hormonów. Jednak gdy tkanka tłuszczowa gromadzi się w patologicznych ilościach (szczególnie w okolicy brzucha), rozwija się ryzyko wielu chorób i przedwczesnego zgonu. Zarówno otyłość, jak i nadwaga, są głównymi czynnikami ryzyka cukrzycy, nadciśnienia tętniczego, chorób sercowo-naczyniowych. Ryzyka wzrastają wraz z postępującą otyłością.

Czynniki środowiskowe i społeczne

Jedną z najważniejszych przyczyn epidemii otyłości jest łatwy dostęp do przetworzonej żywności. Jemy z różnych powodów, nawet gdy nie odczuwamy głodu. Robimy to pod wpływem emocji (np. stresu) czy też ze względów towarzyskich. Jesteśmy wręcz osaczeni pokusami taniego jedzenia – na bazie mąki, cukru i niezdrowego tłuszczu? Bo cóż smakuje lepiej wakacyjną porą niż gofr z bitą śmietaną na molo w Sopocie lub pizza czy frytki na rynku w Cieszynie? Sam proces jedzenia kojarzy się z bezpieczeństwem, miłym uczuciem sytości w żołądku, a także przyjemnymi chwilami spędzonymi w gronie przyjaciół. Jednak, jak mówi stare przysłowie: co za dużo, to niezdrowo.

Czynniki środowiskowe i społeczne bardzo silnie warunkują to, jak się odżywiamy. Czasem trzeba wiele silnej woli, by przeciwstawić się naciskom rodziny namawiającej do tkwienia w niekorzystnych nawykach. Bo tak jest najprościej.

Traktowanie posiłku jako elementu scalającego rodziny nie jest niczym złym. Przyjrzyjmy się temu, co gości na stołach mieszkańców Europy Południowej. Stół jest miejscem zrzeszającym biesiadników, którzy jedzą specjały kuchni śródziemnomorskiej. Dieta ta uchodzi za jedną z najzdrowszych, a osoby ją stosujące często dożywają sędziwych lat w poczuciu szczęścia i radości. Śródziemnomorski styl życia to nie tylko zdrowa dieta, ale również regularna aktywność fizyczna, dzielenie się posiłkami z innymi ludźmi – to ogólna radość życia.

Co takiego jedzą Francuzi, Włosi czy Grecy? Warzywa, owoce, orzechy, nasiona, rośliny strączkowe, produkty pełnoziarniste, pieczywo, zioła, przyprawy, ryby, owoce morza i oliwę z oliwek najwyższej jakości z pierwszego tłoczenia, owczy nabiał. Mieszkańcy tych rejonów piją oczywiście organiczne wino i niesamowite espresso.

Kluczową rolę odgrywa nie tyle zasobność portfela, co wiedza i świadomość. Można uogólnić, że osoby o niższym statusie społeczno-ekonomicznym lub osoby mniej wykształcone będą częściej decydowały się na zakup tańszych, wysoko przetworzonych produktów. A przecież zdrowe jedzenie wcale nie musi być drogie.

Wraz z postępem cywilizacji mniej się ruszamy. Coraz więcej czasu spędzamy przed szklanymi ekranami lub przemieszcza się samochodami. Przedłużające się lockdowny wymusiły na wielu ludziach nowy, gorszy model codziennego funkcjonowania.

Czynniki biologiczne

Otyłość i nadwagę można odziedziczyć, a czynniki genetyczne mogą bardzo skomplikować drogę do wymarzonej sylwetki. We własnym otoczeniu możemy zauważyć, że niektóre osoby „chude jak patyki” mogą się bezkarnie objadać, a inne tylko spojrzą na pączka i już tyją. Zwyczajnie – jedne osoby nie muszą robić nic, nie muszą się starać, a te, które są obciążone otyłością genetycznie, muszą włożyć w utrzymanie prawidłowej wagi wiele pracy, poświęceń i wyrzeczeń. Okazuje się, że aż 1/3 przyczyn otyłości jest ściśle skorelowana z genetyką.

Na występowanie otyłości istotny wpływ wywiera płeć. Kobiety statystycznie częściej cierpią na otyłość i nadwagę niż mężczyźni. Powodem może być mniejszy wysiłek fizyczny u pań oraz większe skłonności do objadania się.

Innym czynnikiem biologicznym sprzyjających rozwojowi otyłości i nadwagi mogą być stres oraz zaburzenia snu.

I jeszcze jedna kwestia – zjedzony przez nas pokarm jest błyskawicznie magazynowany w postaci tłuszczu na „trudne czasy”, czyli chowany na okres potencjalnego głodu, niedoboru pożywienia, do którego w krajach rozwiniętych raczej nie dochodzi. Dlatego pokarm powinien zostać zużywany na potrzeby energetyczne organizmu na bieżąco, a kalorie spalane w szybkim czasie. Bilans energetyczny musi się zgadzać.

Czynniki psychologiczne

Najważniejszą przyczyną powstawania otyłości o podłożu psychologicznym jest utrata kontroli nad spożywaniem jedzenia. Zaburzenia odżywiania prowadzące do otyłości to: zespół kompulsywnego jedzenia, nałogowe jedzenie i zespół jedzenia nocnego. Osoba jedząca w sposób pozbawiony kontroli, uporczywie przejadająca się może czuć się z tego powodu winna, tym bardziej, że pogłębia to jej otyłość. U tych ludzi nie występują mechanizmy kompensacyjne, takie jak np. prowokowanie wymiotów występujące przy bulimii.

Bez wątpienia znaczącym czynnikiem sprzyjającym przejadaniu się jest przyjemność towarzysząca jedzeniu, skłaniająca do sięgania po większe porcje łatwo dostępnych, wysoko przetworzonych słodkich lub słonych przekąsek. Osoby otyłe jedzą z nudów, poczucia winy, stresu, złości czy w nagrodę – rzadziej z fizjologicznego poczucia głodu. Jedzenie zwłaszcza węglowodanów i tłuszczów wycisza różne emocje, powoduje zwiększone wydzielanie endorfin działających uspokajająco oraz serotoniny poprawiającej nastrój. Uspokajające działanie węglowodanów jednak nie trwa długo. Po pewnym czasie może powrócić zły nastrój i ponowna potrzeba spożycia słodyczy.

Zaobserwowano, że osoby otyłe jedzą przede wszystkim po południu i wieczorem i nie odczuwają głodu w porze porannej.

Prawdopodobnie osoby otyłe nie potrafią odmówić sobie jedzenia, gdy znajduje się ono w zasięgu wzroku – sięgają po nie nawet wtedy, kiedy nie są głodne. Z kolei osoby szczupłe najczęściej jedzą wtedy, kiedy odczuwają głód. Nie ulegają one pokusom w tak silnym stopniu jak osoby otyłe. Wykazano w badaniach, że osoby otyłe zjadają cały posiłek do końca, podczas gdy szczupli częściej nie kończą jedzenia.

Walka z otyłością wiąże się z koniecznością modyfikacji różnych zachowań, zmianą sposobu myślenia i przekonań. Proces redukcji tkanki tłuszczowej u osób otyłych i z nadwagą powinien być włączony w codzienną profilaktykę, ponieważ otyłość nie jest jedynie kwestią estetyki, ale bezpośrednio przyczynia się do powstania różnych chorób, a w konsekwencji – do skrócenia życia. Dlatego istotne jest na trwałe utrzymać pożądaną masę ciała.

Opracowała Agata Majcher

Bibliografia

Psychologiczne aspekty nadwagi, otyłości i odchudzania się, Pietrzykowska E., Wierusz-Wysocka B., Poznań 2008.